Η ανατροφή του εφήβου είναι περίπλοκη και αυτός είναι ο λόγος που οι περισσότεροι γονείς, εκπαιδευτικοί και δάσκαλοι αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες. Στατιστικά είναι η χρονική περίοδος που αυξάνεται ο αριθμός των τοξικομανών και των ανήλικων παραβατών, οι πρόωρες εγκυμοσύνες, οι σεξουαλικές ασθένειες και το ξύπνημα συναισθημάτων, όπως απελπισία και κατάθλιψη. Ποιο είναι το λάθος; Ο λόγος είναι ότι συχνά οι περισσότεροι ενήλικες έχουν πολύ αόριστη ιδέα για την εφηβεία και δεν ξέρουν τι να περιμένουν από αυτούς με αποτέλεσμα να μην ξέρουν πως να τους αντιμετωπίσουν. Τα περισσότερα εφηβικά προβλήματα μπορούν να μειωθουν ή να εξαλειφθουν, εάν αφαιρεθούν οι εντάσεις μεταξύ γονέων και εφήβων.
Η εφηβεία διεξάγεται σε δύο φάσεις:
1) Φάση της ωρίμανσης – αρχίζει όταν τα κορίτσια έχουν για πρώτη φορά περίοδο (εμμηναρχή) μεταξύ 11ου και 13ου έτους / και τα αγόρια με την πρώτη εκσπερμάτωση, μεταξύ 12ου και 15ου έτους.
2) Φάση της εφηβείας – αρχίζει από 13 έως 18 ετών στα κορίτσια και 15 έως 20 ετών στα αγόρια. Ορίζεται ως η χρονική περίοδος της έντονης σεξουαλικής ανάπτυξης του ατόμου. Επίσης, είναι μια μεταβατική περίοδος όπου το παιδί καλείται να περάσει από την παιδική ηλικία σε ένα νέο στάδιο ανάπτυξης – της εφηβεία και της ωριμότητας. Δεν είναι πλέον παιδί, αλλά δεν είναι ούτε ενήλικας. Η εφηβεία είναι μια περίοδος ταχείας αλλαγής στις φυσικές, διανοητικές και σεξουαλικές σχέσεις, κάτω από την επίδραση της απότομης αύξησης έκκρισης ορμονών. Οι αλλαγές στο σώμα επηρεάζουν τη συνολική δομή του σώματος / ύψος, σωματική διάπλαση, τριχοφυΐα και το σχηματισμό του αναπαραγωγικού συστήματος. Στο άρθρο θα επικεντρωθώ σε δύο ηλικιακές ομάδες (12-15 ετών και 16-18 ετών).
- Φάση της ωρίμανσης (12-15ετών)
- Ιδιαιτερότητες της σωματικής ανάπτυξης
Παρατηρείται ταχεία σωματική ανάπτυξη. Η αρμονία του σώματος διαταράσσεται με αποτέλεσμα αγόρια και κορίτσια να νιώθουν ιδιαίτερα ανήσυχα. Η σεξουαλική ωρίμανση είναι χαρακτηριστικό της σωματικής ανάπτυξης. Επηρεάζονται οι δραστηριότητες όλων των οργάνων, μεταξύ άλλων του εγκεφάλου και της καρδίας. Εμφανίζονται τα λεγόμενα δευτερογενή σεξουαλικά χαρακτηριστικά – και στα δύο φύλα υπάρχει ταχεία αύξηση ύψους, αρχίζει η τριχοφυΐα κάτω από τις μασχάλες και γύρω από τα γεννητικά όργανα, αλλάζει η χροιά της φωνής στα αγόρια και στα κορίτσια αναπτύσσεται το στήθος τους, γίνεται η έναρξη της έμμηνου ρύσης στα κορίτσια και η πρώτη εκσπερμάτωση στα αγόρια.
- Χαρακτηριστικά της διανοητικής ανάπτυξης
Μαθαίνει να διαχωρίζει το σημαντικό από το ασήμαντο, να συλλέγει πληροφορίες και να αναζητεί καινούριες σχέσεις. Αναπτύσσεται η θέληση του για μάθηση και διαθέτει σημαντικές ιδιότητες όπως η δυνατότητα να επιλέξει τις κατάλληλες προσεγγίσεις για να ξεπεράσει τις δυσκολίες. Επεκτείνεται περαιτέρω η ένταση της μνήμης και το ενδιαφέρον για νέες ανακαλύψεις και περιπέτειες. Χαρακτηριστική είναι η αύξηση του ενδιαφέρον τους για οτιδήποτε διαιγείρει τις αισθήσεις τους, ειδικά το νέο και το ασυνήθιστο. Η σκέψη γίνεται ικανή και διακρίνεται μέσα απο τις δραστηριότητες, την αυξημένη αυτονομία και την δημιουργική εστίαση. Από τη μία έχουν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της μεταβατικής περιόδου και από την άλλη τα μαθήματα που διδάσκονται στο σχολείο, κάτι που είναι πολύ δύσκολο κι’αυτός είναι ο λόγος που η προσοχή στη τάξη δεν είναι τόσο ικανοποιητική. Τα όνειρα και οι στόχοι κατα την ηλικία της εφηβείας αυξάνονται με αποτέλεσμα να βελτιώνεται η προσωπικότητα, όταν δεν αντιμετωπίζονται με ειρωνία και χλευασμό, αλλά με ενθάρρυνση.
- Χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανάπτυξης
Έχουν την ανάγκη να είναι ενήλικες και το εκφράζουν με την έντονη επιθυμία για αυτονομία και ανεξαρτησία από τους γονείς. Θέλουν να ανήκουν σε μια «ομάδα», συγκρίνουν τον εαυτό τους με άλλα άτομα και επηρεάζονται εύκολα από φίλους. Τα κοινωνικά τους προβλήματα αντικατοπτρίζουν τη σεξουαλική τους ανάπτυξη. Είναι πρόθυμοι για δημιουργική δραστηριότητα και κοινωνικές εκδηλώσεις, αλλά η οποιαδήποτε υποβάθμηση ή παρεξήγηση τους κάνει να απομονώνονται από τη συμμετοχή τους στη κοινωνική ζωή και αισθάνονται περιττοί σε αυτόν τον κόσμο.
- Χαρακτηριστικά της συναισθηματικής ανάπτυξης
Νιώθουν ότι κανείς δεν τους καταλαβαίνει. Τα συναισθήματα συχνά κυμαίνονται από ακραίο βαθμό χαράς σε βαθιά θλίψη. Mελέτες δείχνουν ότι περίπου το 40% των εφήβων βιώνουν τη θλίψη, την απαισιοδοξία και νιώθουν ότι δεν είναι χρήσιμοι σε κανένα. Περίπου το 8-10% σκέφτονται την αυτοκτονία. Αυτό υποχρεώνει τους γονείς και τους εκπαιδευτές να έχουν στενή σχέση με τους νέους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Ο έφηβος δεν έχει αρκετό αυτο-έλεγχο πάνω στα συναισθήματα του. Η αυξημένη ευαισθησία συνοδεύει τη ζωή των εφήβων και είναι παρούσα σε κάθε προσπάθειά τους. Περνάνε από μια κρίση αυτοεκτίμησης (επειδή είναι η ηλικία που κρίνουν και σχολιάζουν τους άλλους, πιστευούν ότι και οι άλλοι κάνουν το ίδιο με αυτούς). Η αυτοεκτίμηση τους είναι χαμηλή και αυτό μπορεί να σχετίζεται με την γρήγορη έναρξη της εφηβείας, τη δυσαναλογία του σώματος, κ.λπ.
- Εφηβική ηλικία (16 -18 ετών)
- Χαρακτηριστικά της σωματικής ανάπτυξης
Ο ρυθμός ανάπτυξης σταδιακά επιβραδύνεται, αρχίζει να μειώνεται η αύξηση του σωματικού βάρους και διακρίνεται μια αύξηση του όγκου του στήθους και της κεφαλής. Αυξάνεται η μυϊκή δύναμη, η σωματική απόδοση και αντοχή με αποτέλεσμα να αποκτούν μια ελκυστική, πιο ώριμη εμφάνιση. Αρχίζουν οι ανυσηχίες για τη σεξουαλική τους φύση και αποκτούν συγκεκριμένα ατομικά γνωρίσματα και τικ.
- Χαρακτηριστικά της διανοητικής ανάπτυξης
Εμβαθύνουν τις γνώσεις τους για τη γενική κουλτούρα, ελέγχουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες και αναπτύσσουν ικανότητές. Η σκέψη στην εφηβεία αποκτά άλλη ποιότητα. Βασίζεται σε μια πληθώρα συνδέσεων και σχέσεων, λογικά επιχειρήματα και αποδεικτικά στοιχεία, υποθέσεις και παραδοχές σχετικά με την αξιολόγηση και κριτική στάση προς την πραγματικότητα. Όλα αυτά κάνουν σκέψη οργανωμένη, συνεπή και σε βάθος. Οι μαθητές αποκτούν δεξιότητες και εκφράζουν σκέψεις, συζητήσεις και διαφωνίες.
- Χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανάπτυξης
Αρχίζει να διαμορφώνεται ο χαρακτήρας τους και εκφράζουν την προσωπικότητά τους. Οι σχέσεις τους με άλλα άτομα αυξάνεται και προσκολλώνται σε παρέες ή σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Αρχίζουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για τα χαρακτηριστικά και την εμφάνιση τους αφου αρχίζει να τους ελκύει το αντίθετο φύλο. Προσπαθούν να βρούν τη θέση τους στη κοινωνία και αυξάνεται η επιθυμία τους να βοηθήσουν τους άλλους.
- Χαρακτηριστικά της συναισθηματικής ανάπτυξης
Τα συναισθήματα τους είναι πιο βιώσιμα και πιο ελεγχόμενα άν και υπάρχουν ταχείες και συχνές αλλαγές της διάθεσης. Ένα από τα ισχυρότερα συναισθήματα κατά τη διάρκεια της εφηβείας είναι ο έρωτας. Το μυαλό και η καρδιά περιμένει μέσα από την αγάπη των εκλεκτών να τους επιλέξουν. Αγόρια και κορίτσια έχουν συναισθηματική ανταπόκριση και το βγάζουν στην επιφάνεια. Αρχίζουν να δίνουν προσοχή στα συναισθήματα των άλλων. Η εφηβεία είναι πολύπλοκη, συνδυάζει πολλές χαρές και ταυτόχρονα ανησυχίες, ειδικά όταν δεν υπάρχει ανταπόκριση. Αγαπούν τη διασκέδαση και την ψυχαγωγία και είναι σε θέση να μπούν σε άγνωστα μονοπάτια και να ζήσουν θετικές εμπειρίες. Ωστόσο, μερικές φορές αυτή η μαγική, ανεξήγητη αίσθηση μπορεί πολλές φορές να εκφραστεί και με αρνητικά φορτισμένα συναισθήματα.
Συμβουλές για σωστή διαχείρηση
Το έργο με τους εφήβους θα πρέπει να βασίζεται στην αμοιβαία κατανόηση και ενδιαφέρον. Οι έφηβοι δεν ανέχονται την αυταρχική ανατροφή. Μόνο αφού έχουμε κερδίσει την εμπιστοσύνη και το σεβασμό του εφήβου, μπορούμε να τον βοηθήσουμε πραγματικά σε δύσκολες καταστάσεις. Να του μάθετε πως να χειρίζεται τα προβλήματά και να ενισχύσει τη πίστη πρός τον εαυτό του, να ξεχωρίζει και να αντιστέκεται σε αρνητικές επιρροές, καθώς επίσης και να υπερασπίζεται τους αδύνατους, εξηγώντας του ότι η θετική συμπεριφορά θα οδηγήσει σε θετικές συνέπειες. Για τους έφηβους, είναι πολύ σημαντικό να αποκτήσουν επαρκή αντίληψη για τον κόσμο και τον πολιτισμό.
Πώς να κερδίσετε την εμπιστοσύνη ενός εφήβου;
- Δείξτε την αγάπη σας με περισσότερες πράξεις και λιγότερα λόγια. Ο έφηβος αξιολογεί τους ανθρώπους από τη συμπεριφορά τους, αντίθετα με τους ενήλικες που έχουν ανάγκη από λόγια. Ο έφηβος έχει ανάγκη να του δείχνουν ότι τον αγαπούν και τον υποστηρίζουν. Πρέπει να εκφράσετε την αγάπη σας με ενέργειές γιατί θα επικεντρωθούν κυρίως σε αυτές. Να του δείξετε ότι είναι ιδιαίτερος, αυτό αυξάνει την αυτοεκτίμησή του και βελτιώνει τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους. Να τον βοηθήσετε να αισθανθεί ότι είναι άξιος της προσοχής σας. Η κακή συμπεριφορά των εφήβων, οι ανήθικες πράξεις και τα συναισθήματα κατωτερότητας είναι αποτέλεσμα της απουσίας μίας ολοκληρωμένης προσοχής από τους γονείς τους.
- Η επαφή με τα μάτια είναι ιδιαίτερα σημαντικό στη συνεργασία με τους εφήβους. Η επίμονη επαφή με τα μάτια είναι σημαντική όχι μόνο για τη βελτίωση της επικοινωνίας μεταξύ σας, αλλά και για την ικανοποίηση των συναισθηματικών αναγκών του παιδιού σας. Να θυμάστε ότι όσο πιο απλά εκφράζετε την αγάπη και το σεβασμό σας, έστω και με ένα βλέμμα, τόσο περισσότερο ο έφηβος θα αισθανθεί συναισθηματικά ικανοποιημένος. Οι έφηβοι δυσκολεύονται να διατηρήσουν επαφή με τα μάτια. Αυτή η αστάθεια είναι κυρίως το αποτέλεσμα του τρόπου αλληλεπίδρασης με άλλα μέλη της οικογένειας.
- Χρειάζονται κάποιον να πιστέψει σε αυτούς για να πιστέψουν και οι ίδιοι στον εαυτό τους. Πρέπει να αισθάνονται ότι είναι αρκετά ισχυροί, έξυπνοι, όμορφοι ή ευχάριστοι για να μπορούν να σταθούν απέναντι στον κόσμο. Χρειάζονται κάποιον να τους ακούσει χωρίς να σχολιάζει ή να κρίνει. Όταν αντιμετωπίζει αποτυχία, χάσει κάποιο φίλο ή ηττηθεί σε κάποιο αγώνα έχει ανάγκη απο κάποιον να τον παρηγορήσει. Χρειάζονται επίσης χώρο, ένα μέρος όπου μπορούν να εκφραστούν όπως θέλουν χωρίς να τους παρακολουθεί κανείς.
Δώρα Παναγιώτου
Κλινική Ψυχολόγος