Ο ρόλος της οικογένειας στην προσωπική ανάπτυξη του παιδιού είναι αναμφισβήτητη. Μερικοί συγγραφείς τονίζουν τη σημασία της σε συνδιασμό με άλλες συγκρούσεις, ενώ άλλοι υπερεκτιμούν και αναδικνύουν τη σημασία της ως ο μοναδικός παράγοντας για ψυχικές επιπτώσεις.
Οι οικογενειακές σχέσεις διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη ζωή ενός παιδιού. Είναι το πρώτο κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου και το πρώτο μοντέλο των διαπροσωπικών σχέσεων. Θέτει τα θεμέλια της προσωπικότητας που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τη περαιτέρω ανάπτυξη του ατόμου. Καθώς το παιδί μεταφέρεται σε άλλες καταστάσεις στη μετέπειτα πορεία της ζωής του, ο τρόπος με τον οποίο θα συμπεριφέρεται και θα αναπτύσσει σχέσεις επικοινωνίας, θα έχουν υιοθετηθεί από τους γονείς του, κάτω απο το οικογενειακό περιβάλλον .
Το πώς το παιδί θα επικοινωνεί αργότερα με τους άλλους, το μελλοντικό σύζυγο, φίλους κλπ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την οικογένεια, στην οποία γεννιέται. Πολλοί ψυχολόγοι έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα χαρακτηριστικά των οικογενειακών σχέσεων ριζώνουν στη συμπεριφορά του παιδιού και δημιουργоούν ένα μοντέλο για τις περαιτέρω σχέσεις του με τους άλλους.
Οι σχέσεις μεταξύ γονέα – παιδιού αντανακλούν το πνεύμα της οικογένειας. Και αυτό το πνεύμα είναι η κύρια δύναμη που επηρεάζει το σχηματισμό του παιδιού ως άτομο. Έτσι, κατά τη διάρκεια της σχέσης αυτής πολλές μελέτες έχουν δείξει την άμεση σύνδεση μεταξύ της κανονικής πνευματικής και ηθικής ανάπτυξης του παιδιού με την ήρεμη, φιλόξενη ατμόσφαιρα στην οικογένεια. Η οικογένεια είναι καλό να συνδιάζει την ευγένεια και τον σεβασμό απέναντι στο παιδί με μια λογική αυστηρότητα.
Είναι γνωστό ότι όσο πιο λιγότερη ζεστασιά, αγάπη και φροντίδα λαμβάνει το παιδί, τόσο πιο αργά θα διαμορφώνεται ως άτομο. Η ανεπαρκής προσοχή και επικοινωνία μεταξύ γονέα και παιδιού, προκαλεί σοβαρά προβλήματα στην προσωπικότητα και στις μετέπειτα σχέσεις του παιδιού (σχολείο, φιλικό περιβάλλον, κοινωνία). Έτσι, η οικογένεια μπορεί να βοηθήσει το παιδί να γίνει αυτό που θέλει να είναι, αλλά μπορεί επίσης να προκαλέσει πόνο, απελπισία, αβεβαιότητα και εχθρότητα με τόσο τραγικό τρόπο ώστε να επηρεάσουν τη ζωή του.
Ιδιαίτερη σημασία εκτός απο την εκπαιδευτική επιρροή των γονέων είναι και η επιρροή απο αδελφούς, αδελφές και συγγενείς στην πρώιμη παιδική ηλικία, αφού ο κοινωνικός κύκλος της επικοινωνίας του παιδιού συγκεντρώνεται κυρίως μέσα στην οικογένεια. Μέσω της επικοινωνίας με τους πιο κοντινούς τους ανθρώπους, χτίζουν τις ιδέες, τις αξίες και τις στάσεις, για να ελέγξουν τους νόμους και τους κανόνες συμπεριφοράς, να αναπτύξουν μια αίσθηση της αυτο-αξίας και να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητες τους.
Πολλές έρευνες υπογραμμίζουν το σημαντικό ρόλο της πρώιμης αλληλεπιδράσης του παιδιού με την οικογένεια για την προσωπική του ανάπτυξη, την κοινωνική προσαρμογή και ένταξη του σε διάφορες κοινωνικές κοινότητες . Η επικοινωνία και η συναισθηματική σύνδεση του παιδιού με τους ανθρώπους από το οικογενειακό του περιβάλλον κατά τις πρώτες εμπειρίες στην παιδική του ηλικία, επηρεάζουν έντονα την οικοδόμηση ουσιαστικών σχέσεων στην ενήλικη ζωή.
Οι οικογενειακές σχέσεις καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αντιλαμβάνεται τον κόσμο, που μπορεί να είναι :
- επαρκώς αισιόδοξη (παιδιά με αρμονικές οικογενειακές σχέσεις )
- ακατάλληλα αισιόδοξη (παιδιά που είναι το επίκεντρο της προσοχής των γονέων)
- απαισιόδοξη (παιδιά με αρνητικές και αντιφατικές οικογενειακές σχέσεις όπως, «αποδοχής – απόρριψης», «ελευθερίας – ελέγχου» κ.α).
Οι οικογενειακές σχέσεις καθορίζουν τον κοινωνικό προσανατολισμό της συμπεριφοράς των παιδιών, που μπορεί να είναι:
- φιλική – κοινωνική, ανάλογα με τις απαιτήσεις της κοινωνίας.
- αντικοινωνική, όπου σχετίζεται με την δυσαρμονία των οικογενειακών σχέσεων.
Η κακή σχέση μεταξύ των εφήβων και των γονέων δεν σημαίνει μόνο ανεπαρκή στάση προς την ανάπτυξή τους, αλλά και ελλέιψεις στην ανατροφή και κοινωνικοποίηση τους η οποία συχνά συνδυάζεται με ακατάλληλη πειθαρχία. Ορισμένες μελέτες επίσης δείχνουν παράγοντα κινδύνου, όταν οι οικογένειες βρίσκονται σε συχνές διαμάχες και απορρέουν αρνητικά πρότυπα συμπεριφοράς.
Οι ενήλικες συχνά επηρεάζουν τη συμπεριφορά των εφήβων και το κάνουν με έμμεσο τρόπο. Οι φιλίες και οι συντρόφοι που θα διαλέξουν ως ενήλικες, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη σχέση που είχαν με τους γονείς τους. Η έλλειψη φροντίδας και η ανεπαρκή ικανοποίηση των συναισθηματικών αναγκών ώς παιδί είναι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν.
Δώρα Παναγιώτου
Κλινική ψυχολόγος