Σύμφωνα με την ψυχιατρική οι διαταραχές της προσωπικότητας χαρακτηρίζονται απο σοβαρές δυσλειτουργίες στη δομή του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του ατόμου, οι οποίες επηρεάζουν διάφορους τομείς της προσωπικότητας του και συνδέονται με μια σημαντική βλάβη στην ατομική και κοινωνική του λειτουργία. Οι διαταραχές της προσωπικότητας είναι πιο κοινές απ’ όσο μπορεί κανείς να φανταστεί. Εμφανίζονται στα τέλη της παιδικής ηλικίας ή κατά την εφηβεία και παραμένουν κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής.
Οι διαταραχές προσωπικότητας διαχωρισμένες σε ομάδες είναι:
Ομάδα Α’ Διαταραχών της Προσωπικότητας – Παράξενοι ή εκκεντρικοί
- Παρανοειδής διαταραχή της προσωπικότητας – το άτομο χαρακτηρίζεται από υπερβολική ευαισθησία στις αποτυχίες. Είναι άτομο οπισθοδρομικό, εκδικητικό, δύσπιστο, ζηλεύει παθολογικά και έχει τη τάση να παραμορφώνει τα κίνητρα των άλλων. Έχει την αίσθηση ότι πάντα αυτός έχει δίκαιο και είναι «έτοιμος να επιτεθεί» σε όποιον πάει να πεί το αντίθετο. Συνήθως κατηγορεί τους άλλους για τις δυσκολίες του και έχει την αντίληψη ότι ο μοναδικός σκοπός των γύρω του είναι να τον εξαπατήσουν, κάτι που δεν συνάδει με την πραγματική κατάσταση. Εμφανίζεται πιο συχνά στους άνδρες.
- Σχιζοειδής διαταραχή της προσωπικότητας – προσδιορίζει τα άτομα που κλείνονται στον εαυτό τους και αποφεύγουν τον έξω κόσμο. Συνήθως φαίνονται ψυχροί και απόμακροι και έχουν μια επιφύλαξη απέναντι στη δέσμευση και στην οικιότητα. Είναι τόσο επικεντρωμένοι στις σκέψεις τους, που συχνά αποκλείουν τη γύρω πραγματικότητα. Δεν εκφράζουν τα συναισθήματά τους και προτιμούν να είναι μόνοι. Η ικανότητα τους να εκφράζουν θερμά και τρυφερά συναισθήματα απέναντι στους άλλους είναι περιορισμένη, όπως και το ενδιαφέρον για σεξουαλικές σχέσεις. Συνήθως τα άτομα αυτά προσπαθούν να βρουν μια δουλειά που δεν απαιτεί κοινωνικές επαφές. Επίσης αδιαφορούν για τους κανόνες της κοινωνικίας και για την κριτική ή τον έπαινο. Εμφανίζεται περισσότερο στους άντρες.
- Σχιζότυπη Διαταραχή της Προσωπικότητας – χαρακτηρίζει τα άτομα με απρόσφορο ή περιεσφιγμένο συναίσθημα, τα οποία έχουν μειωμένη ικανότητα για στενές σχέσεις. Παρουσιάζουν εκκεντρικότητα στην αντίληψη, στο λόγο, στη σκέψη, στη συμπεριφορά και στην εμφάνιση. Τα άτομα μπορεί να εμφανίσουν υπερβολικό κοινωνικό άγχος, το οποίο συνδέεται με παρανοειδής φόβους και καχυποψίες. Πολλές φορές τα άτομα με σχιζότυπη διαταραχή επηρεάζονται απο παράδοξες πεποιθήσεις, όπως δεισιδαιμονίες, πίστη σε μαντικές ικανότητες, τηλεπάθεια, κ.α.
Ομάδα Β’ Διαταραχών της Προσωπικότητας – Δραματικοί
- Αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας – κατά καιρούς έχουν δοθεί διάφορα ονόματα στην αντικοινωνική διαταραχή, όπως ψυχοπάθεια και κοινωνικοπάθεια. Παρά τα διαφορετικά ονόματα, τα κύρια χαρακτηριστικά που καθορίζουν την διαταραχή παραμένουν σχεδόν τα ίδια. Τα άτομα χαρακτηρίζονται από σκληρή αδιαφορία για τα συναισθήματα των άλλων, εκφράζουν ανευθυνότητα και περιφρόνηση απέναντι στους κοινωνικούς κανόνες και νόμους, αδυνατούν να διατηρήσουν σταθερές σχέσεις, έχουν τη τάση να κατηγορούν τους άλλους και να αντιδρούν με επιθετικότητα και προσβολές. Ωστόσο τα άτομα αυτά δεν νιώθουν καθόλου τύψεις για τη συμπεριφορά τους και παρατηρείται τέσσερις φορές πιο συχνή στους άνδρες παρά στις γυναίκες.
- Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας
– τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται απο την έντονη ανάγκη τους να τους θαυμάζουν και να τους επαινούν για τα επιτεύγματα τους. Σηνήθως, αναζητούν κομπλιμέντα και το επιδιώκουν με ένα γοητευτικό τρόπο που σαγηνεύει. Συχνά, παρατηρείται υπεροψία και εγωισμός, μια τάση να πιστεύουν ότι είναι οι εκλεκτοί και οι άλλοι πρέπει να τους συμπεριφερθούν αναλόγως. Δεν είναι πρόθυμοι να καταλάβουν τους άλλους, απλά σκέφτονται πώς να τους εκμεταλλευτούν προκειμένου να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες. Περισσότερα ποσοστά ναρκισσιστικής διαταραχής εμφανίζεται στους άντρες. - Ιστριονική διαταραχή προσωπικότητας – χαρακτηρίζεται από μια δραματοποίηση του ατόμου γύρω απο τις εμπειρίες του. Τα άτομα με δραματική διαταραχή, εκφράζουν τα συναισθήματα τους με υπερβολικό τρόπο, με μια θεατρικότητα. Επιδιώκουν να είναι το επίκεντρο της προσοχής και όταν δεν είναι αισθάνονται δυσάρεστα. Έχουν μια ακατάλληλη γοητεία στα ρούχα ή στη συμπεριφορά, η οποία μπορεί να είναι σεξουαλικά αποπλανητική και προκλητική. Η συχνή ενασχόληση τους είναι η σωματική ελκυστικότητα και συνεχώς αναζητούν αναγνώριση. Τα συναισθήματα τους είναι ασταθή, επηρεάζονται εύκολα απο τους άλλους και συχνά συμπεριφέρονται με αλαζονεία και υπεροψία. Εμφανίζεται σε περισσότερα ποσοστά γυναικών παρά αντρών.
- Μεταιχμιακή (οριακή) διαταραχή προσωπικότητας – τα άτομα αυτά εκδηλώνουν συμπτώματα ανάμεσα σε νεύρωση και ψύχωση. Χαρακτηρίζονται απο ένα επιθετικό και παρορμητικό χαρακτήρα και διακρίνονται απο έλλειψη αυτο-ελέγχου. Εκφράζουν συναισθηματική αστάθεια και απειλητική συμπεριφορά, ειδικά όταν νιώθουν οτι κρίνονται γι’αυτό και οι διαπροσωπικές τους σχέσεις, είναι έντονες και χαώδεις. Νιώθουν χρόνια αισθήματα κενού και συχνά οδηγούνται σε κατάχρηση ναρκωτικών ή αλκοόλ. Έχουν τάσεις αυτοκαταστροφικότητας και αυτοκτονικούς ενδοιασμούς. Η οριακή διαταραχή εμφανίζεται πολύ περισσότερο σε γυναίκες παρά σε άντρες.
Ομάδα Γ’ Διαταραχών της Προσωπικότητας – Αγχώδεις ή φοβισμένοι
- Εξαρτητική διαταραχή της προσωπικότητας – χαρακτηρίζονται από αναποφασιστικότητα και εύκολα μπορούν να επηρεαστούν απο τους άλλους. Ο μεγαλύτερος τους φόβος είναι να μην μείνουν μόνοι τους, χωρίς την φροντίδα, τις συμβουλές και την υποστήριξη των άλλων και γι’αυτό το λόγο πολλές φορές αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να εκφράσουν διαφωνία με κάποιον απο φόβο μην τον χάσουν. Απο τα πιό σημαντικά μέχρι και τα πιο ασήμαντα προβλήματα έχουν ανάγκη να ρωτήσουν άλλους για το πως θα πράξουν απο φόβο ότι δεν θα τα καταφέρουν απο μόνοι τους. Η εξαρτητική διαταραχή εμφανίζεται περισσότερο σε γυναίκες.
- Αποφευκτική διαταραχή της προσωπικότητας – ο μεγαλύτερος φόβος αυτων των ατόμων είναι η κριτική και η αποδοκιμασία. Αποφεύγουν κοινωνικές καταστάσεις και δημιουργία σχέσεων με άλλα άτομα, απο φόβο μην τους απορρίψουν. Για να δημιουργήσουν νέες σχέσεις, θα πρέπει να είναι εκατό τοις εκατό σίγουροι ότι θα γίνουν αποδεκτοί. Ζούν με συναισθήματα έντασης και ανησυχίας και διακρίνονται με χαμηλή αυτοπεποίθηση. Η αποφευκτική διαταραχή συμβαίνει εξίσου συχνά σε άνδρες και γυναίκες.
- Ψυχαναγκαστική – Καταναγκαστική Διαταραχή της προσωπικότητας
– τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται από αναποφασιστικότητα, εσωτερική ανασφάλεια και καχυποψία. Είναι τελειομανείς και ασχολούνται με τις λεπτομέρειες και την οργάνωση. Είναι απρόθυμοι να συνεργαστούν με άλλους, εκτός και εάν οι άλλοι υποταχθούν στις δικές τους υψηλές απαιτήσεις αφού χαρακτηρίζονται και απο ισχυρογνωμοσύνη. Δεν ξοδεύουν εύκολα τα χρήματα τους και δεν πετάνε τίποτα, ακόμη και τα φθαρμένα αντικείμενα που δέν έχουν καμία αξία. Συχνά εισβάλλουν στο κεφάλι τους επίμονες και ανεπιθύμητες σκέψεις ή παρορμήσεις. Η διαταραχή μπορεί να εξελιχθεί σε ψυχαναγκαστική νεύρωση (ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή). Εμφανίζεται πιο συχνά στους άνδρες.
Τα πιο πάνω χαρακτηριστικά μπορεί να είναι γνώριμα σε όλα τα πρόσωπα που τα έχουν στην προσωπικότητα τους και είναι φυσιολογικό, ωστόσο όταν τα χαρακτηριστικά αυτα ενισχυθούν ώστε να βλάψουν τους άλλους μετατρέπονται σε διαταραχή.
Αιτίες προέλευσης
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για τίς αιτίες προέλευσης των διαταραχών προσωπικότητας, όπως λόγω κληρονομικών, γενετικων παραγοντων ή κάποιων νευροβιολογικών βλάβων. Ωστόσο, θα ήθελα να σταθώ περισσότερο στην ψυχαναλυτική θεωρία η οποία θεωρεί ότι πρωταρχικό ρόλο στην ανάπτυξη των διαταραχών παίζουν οι πρώιμες σχέσεις του βρέφους με τη μητέρα και οι συγκρούσεις που επηρέασαν ή παρεμπόδισαν την ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού, όπου περνάει από πολλά και περίπλοκα στάδια.
Ορισμένες θεωρίες ισχυρίζονται ότι τα άτομα αυτά ως παιδιά δέν είχαν την απαιτούμενη προσοχή απο τους γονείς, οι οποίοι μείωναν τις δυνατότητες τους παρ’όλες τις προσπάθειες των παιδιών να τους δείξουν οτι αξίζουν. Έτσι στη συνέχεια τα παιδιά ώς ενήλικες επιζητούν αυτό που δεν είχαν – να είναι το κέντρο της προσοχής – και θυμώνουν όταν δεν μπορούν να το έχουν, λόγω του παιδικού τραύματος που ξαναβιώνουν. Όταν το παιδί απο βρεφική – παιδική ηλικία βιώνει στέρηση, συστηματική ταπείνωση για τις δυνατότητες του, η μητέρα είναι απόμακρη ή/και βίαια ή ακόμη και το αντίθετο, η υπερβολική ικανοποίηση αναγκών του παιδιού απο τη μητέρα, θα κάνει το παιδί να μήν έχει όρια. Χωρίς τα προκαθορισμένα όρια το άτομο θα αποκτήσει μια ακραία προσωπικότητα και δεν θα ξέρει πως να αντιδράσει στα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον, δεν θα μπορεί να προσαρμοστεί με άλλα άτομα και θα δυσκολεύεται να συνυπάρχει και να επικοινωνεί με άλλους με αποτέλεσμα να τον απορρίπτουν.
Πολλές απο τις θεωρίες πιστεύουν ότι οι επιρροές απο τους εξωτερικούς παράγοντες παίζουν μεγάλη σημασία, όπως το σχολείο, η σχέση μητέρας – πατέρα ώς ζευγάρι, οι παιδαγωγοί και γενικά η εξέλιξη της κοινωνίας και του περιβάλλοντος όπου ζεί. Ο συνδιασμός αυτών των θεωριών καταλίγουν στις αιτίες των διαταραχών της προσωπικότητας. Η αποτυχία στην επίλυση της σύγκρουσης απέναντι στις εξωτερικές συνθήκες, εξελίσσεται σε διαταραχή και εκδηλωνεται μέσω των προαναφερόμενων συμπτωμάτων. Η παρουσία διαταραχής της προσωπικότητας δεν αποκλείει το ενδεχόμενο ότι υπάρχουν και άλλα προβλήματα όπως -κατάθλιψη, αγχώδης διαταραχή, εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες κ.α.
Θεραπεία
Σπάνια γίνεται αναζήτηση θεραπευτικής βοήθειας απο ασθενείς με διαταραχές προσωπικότητας, επειδή το θεωρούν προσβλητικό να καταφύγουν σε τέτοιου είδους διαδικασία. Ωστόσο, εάν προβούν σε κάποιου είδους ψυχοθεραπεία, πρέπει να είναι προσαρμοσμένη ανάλογα με τα χαρακτηριστικα και τα συμπτώματα της διαταραχής τους.
Οι περισσότεροι απο αυτούς δυσκολεύονται να εκφράσουν ανοιχτά αυτο που τους απασχολεί λόγω καχυποψίας προς τον θεραπευτή. Είναι πολύ σημαντικό να χτιστεί εμπιστοσύνη κάτι που είναι πολύ δύσκολο με τέτοιου είδους ασθενεις. Για να γινεί αυτό ο θεραπευτής πρέπει να του δείξει ότι δεν είναι εκεί για να τον κρίνει, να του μεταδώσει ηρεμία και να του εμπνεύσει ασφάλεια. Επίσης, επειδή διακρίνονται απο δυσπιστία και ακραίες εναλαγές διάθεσης είναι μια δύσκολη διαδικασία που απαιτεί χρόνο.
Σε ότι αφορά στην φαρμακοθεραπεία, ορισμένα φάρμακα έχουν δείξει κάποια αποτελεσματικότητα στην θεραπεία ορισμένων συμπτωμάτων ιδιαίτερα του παρανοϊκού ιδεασμού και του αυτοκτονικού ιδεασμού, καθώς επίσης και κάποια ψυχωτικά συμπτώματα, όπως κατάθλιψη, κοινωνικό άγχος κ.α. Ωστόσο, η ψυχοθεραπευτική βοήθεια μπορεί να βελτιώσει τις δυνατότητες του ατόμου για κοινωνικές σχέσεις και την ικανότητά του στο χειρισμό και την επίλυση προβλημάτων.
Δώρα Παναγιώτου – Κλινική Ψυχολόγος